مقایسه دو کتاب تاریخ جهانگشای جوینی و ظفرنامه حمدالله مستوفی

مقاله مقایسه دو کتاب

تاریخ جهانگشای جوینی و ظفرنامه حمدالله مستوفی (قسم السلطانی)

از آغاز دوران چنگیز تا دوران هولاکو

تاریخ جهانگشای جوینی، کتابی ست با ارزش مربوط به تاریخ دوران مغول (انجام تألیف در سال 658 هجری) ¹ و محتوی وقایع تاریخی منطبق با ظفرنامه حمدالله مستوفی (مؤلف به سال 735 هجری) ² می باشد. کار مقایسه این دو کتاب از این جهت حائز اهمیت است که در شناخت مآخذ احتمالی شاعر در تنظیم این تاریخ و همچنین در امر تصحیح کتاب به محققین و مصححین کمک می رساند.

معرفی مختصری از کتاب ظفرنامه و ناظم آن: «دوره حکومت ایلخانان بویژه دوران اخیر آن را در سرزمین ما دست کم به لحاظ مضمون و محتوی و البته حجم بایستی»عصر طلایی علم و فن تاریخ نگاری» خواند دورانی پر بار با محصولاتی معظم و حجیم. درمیان مولفان یاد شده این دوران تاریخ جهانگشای جوینی (به لحاظ بخش تاریخ مغول آن در ایران) و جامع التواریخ رشیدی که متنی ست جامع از تاریخ عمومی جهان (البته به قدر میسور و با گونه تلقی آن زمان از این مضامین) با حجمی در حدود پنج برابر جهانگشای جوینی، تاریخ وصاف (از باب حضور مصنف آن درجمع خواص دستگاه خواجه رشید الدین فضل الله و پسرش غیاث الدین محمد وزیران ایرانی ایلخانان مغول) از اهم مصنفات در فن تاریخنگاری آن عصر به شمار می آیند، حمدالله مستوفی و آثارش نیز به دلیل برخورداری از مزایای ویژه هر یک از آثار یاد شده بالا به انضمام برخی ویژگی های دیگر جایگاهی قابل اعتناء و در خور بررسی دارد.»  ³

  حمدالله مستوفی «از اعضای خاندان مشهور مستوفیان قزوین است که نسبشان به تصریح خود حمدالله در مواضع متعدد به حربن یزید ریاحی سردار مشهور و آزاده عرب می رسد»⁴وی «در دستگاه خواجه بزرگ رشیدالدین فضل الله … وارد شده در سال 711 هجری به دنبال قتل سعد الدین ساوجی صاحب دیوان و استقلال خواجه رشید الدین در امور از جانب وی حکومت و استیفای ابهر و زنجان و طارمین را به عهده گرفت»⁵ و «بعد از قتل خواجه اخیرالذکر – از سال 736 هجری به بعد از احوال حمدالله مستوفی اطلاع درستی در دست نیست.»⁶

آثار حمدالله مستوفی: تاریخ گزیده، نزهت القلوب، ظفرنامه،

ظفرنامه: «آغاز تألیف آن (720 هجری) نخستین اثر حمد الله مستوفی و به لحاظ پایان گرفتن آن (735 هجری) دومین کتاب او»² محسوب می شود او «سرودن ظفرنامه را در 40 سالگی آغاز و پانزده سال از عمر خود را مصروف آن»² کرد.

«حمدالله مستوفی در مقدمه ظفرنامه انگیزه خود را از نظم این کتاب علاقه و پیرویش ازحماسه ملی / تاریخی شاهنامه (که بیش از 6 سال از عمر خود را صرف تدوین نسخه ای منقح و جامع از آن کرده بوده است) دانسته و به سابقه اعتقادش به کار عظیم فردوسی و بر اثر ممارست در آن به نوعی تقارن اندیشگی با او رسیده و طریق خطیر و پرفراز و نشیب وی را تعقیب کرده است»⁷

مستوفی در مقدمه ظفرنامه در سبب نظم کتاب می گوید:

«به خواندن دل و جان برافروختی / همی وام دانندگی توختی /چنین تاز شهنامه شد بهره مند/ ندیدم بر آن گونه شعری بلند …/ در آن بیت بد بود هم ریخته / شبه وار با در برآمیخته /… مروت ندیدم که آن داستان / گژی باید از جهل ناراستان / زبهر روانش در این کار جهد / نمودم بر آن بست توفیق عهد / بسی دفتر شاهنامه به کف / گرفتم زدانش چو دراز صدف / برون آوریدم یکی زان میان / در او شد سخنها لطیف و عیان / در این کار شش سال گشت اسپری / که دری شد آن پاک در دری»⁸

«ظفرنامه به نحوی شگفت انگیز حامل بیشترین تعداد واژگان فردوسی اعم از ترکیب و تعبیر و کاربردهای کنایی و استعاری و به طور کلی واحدهای لغوی شاهنامه از قرن چهارم به قرن هفتم و هشتم است و این نشانه استغراق و تاثیرپذیری بسیار ژرف صاحب ظفرنامه در شعر فردوسی است»⁹ گر چه «به لحاظ زبان و قدرت بیان وشیوایی سخن و صنعت شعری و پرداخت کلام جزیل و متین هرگز در حد و اندازه قیاس با»⁹ شاهنامه فردوسی نیست.

کتاب ظفرنامه شامل سه بخش است:

«الف) قسم الا سلمامیه»¹⁰: شامل تاریخ پیامبر اکرم (ص) و خلفای راشدین و بنی امیه و …

«ب) قسم الا حکامی (عجمی): تاریخ دوره سلطنت سلسله های سلاطین
ایران.»¹⁰

«ج) قسم السلطانی: تاریخ دوره حکومت مغول و ایلخانان تا سال 735 هجری (شامل 30 هزار بیت)»

جهت دانلود محصول اینجا کلیک نمایید